ژلایێ باكور رویبارێ زێ وقه‌زا ئامێدیێ یه , ژلایێ روژهه‌لات قه‌زاشه‌قلاوا , وقه‌زا حه‌مدانیێ , وموسل ل باشور , وشێخان ورویبارێ خازر ژلایێ روژئاڤا , رویبه‌رێ وێ (6418) كم2 ئانكو (1,047,622) دونه‌من ، قه‌زایه‌كا كه‌ڤناره و ل سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا ئوسمانیا ل سالاَ 1877ز هاتیه دامه‌زراندن ، ناڤه‌ندا وێ باژێركێ ئاكرێ یه كۆ ئێكه ژمه‌زترین قه‌زایێن پارێزگه‌هێ و یاهاتیه گرێدان ب پارێزگه‌ها دهوكێ ڤه لروژا 15/07/1992 ێ ، حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ فه‌رمانداره‌ك بو داناو ل رێكه‌فتى 14/02/1993ده‌ست ب كاربوو ، ئه‌ڤ باژێره ل بنارێ چیاى هاتیه ئاڤا كرن خانى نێزیكێ گوپیتكێ بوینه و وینێ هه‌ره‌مه‌كێ دده‌ت ودیمه‌نه‌كێ زۆر جوان ژێ دیار دبیت و ژ هه‌مى باژێرێن دى دهێته جوداكرن ، ب ره‌خ ڤه دوو دۆلێت پر ئاڤ هه‌نه‌وهه‌مى ره‌زو بیستانن ، دناڤ نها لاَ رۆژهه‌لاتێ دا تاڤگه‌ها (سیپه) لێ هه‌یه‌و جهه‌كێ گوزارى یه و گه‌شتیار قه‌ستا وێ دكه‌ن داكو دیمه‌نیێن دلڤه كه‌ر ببینن و خۆ بده‌نه به ر هه‌وایێ سار ل وه‌رزێ هاڤینێ هه‌روه‌سا مه‌زارگه‌هێ (سیدى مجزوب) لێ هه‌یه. ئه‌ڤه و دناڤ دوَلا باكورێ رۆژ ئاڤایا باژێرى تربێ شێخ عبدالعزیز گه‌یلانى لێ هه‌یه‌و كو هه‌مى ئاڤ و داروباره وگه‌لى بناڤێ وى یێ ناڤداره‌و ب هزارا ده‌روێش و سۆفى سه‌را دده‌ن ، ونوكه ئاڤاهى هاتیه به‌ر فره‌هكرن ل سه‌ر وى جهى مزگه‌فته‌ك هه‌یه ول سه‌ر وێ قوبه‌كا سپى هه‌یه.
ل قه‌زایێ جهه‌كێ پیروزهه‌یه وه‌كو مه‌زارێ شێخ عبدالعزیز گه‌یلانى وشێخ اسماعیل وه‌لیانى وشێخ احمد وشێخ محمد وشێخ به‌دیع سورچى وشێخێ كوله‌كا وشێخ عبدالقادر گه‌یلانى.
ئاكرێ ژ باژێرێن كه‌ڤنار ودیروكى یه ومێژویا وێ دزڤریت بو سه‌رده‌مێ (ته‌باشیرى) وئه‌ف سه‌رده‌مه بو گوند وباژێر په‌یدابوین , دهێته ته‌خمین كرن كو ل سالا (700) به‌رى بونێ هاتیه ئاڤاكرن وه‌كو سه‌نته‌رێ ئاكنجیبونا مروڤان ودبێژن ئه‌و كه‌سێ ئاڤاكرى ناڤێ وى (میر زه‌ید) بو وناڤێ ئاكرێ ل سه‌ر دانا چونكو وى ده‌مى ئه‌و زه‌ره‌ده‌شتى بون ودبێژن ناڤێ وێ ژپه‌یڤائاگر هاتیه ده‌رئێخستن.
ل ئاكرێ هنده‌ك جه هه‌نه دیار دبیت كو ئه‌ف باژێره به‌رى وپشتى بونێ یێ گرنگ بو وهنده‌ك دیروكناس دبینن كو ژ وه‌لاتێ (المرج) ه و لنێزیك وێ هنده‌ك شوینوارێن كه‌ڤن لێ هه‌نه مێژویا وێ یا كه‌ڤن به‌رچا ڤ دبیت وه‌كو هنده‌ك گه‌روكڤانا به‌حسێ وێ كرى (حه‌مه‌وى) د (معجم البلدان) دا كو ئاكرێ كه‌لهه‌كا ئاسێ یه ل چیایێن موسل وخه‌لكێ وێ كوردن ل روژ هه‌لاتێ موسل (ئاكرا حه‌میدى یه) هه‌ر وه‌سا (ابن الاسیر) دگه‌له‌ك جهادا سالوخه‌ت دایه كو گه‌له‌ك ئاڤ وخێرات لێ هه‌نه.
باژێرێ ئاكرێ مێژویه‌كا دیار هه‌یه نه‌خاسمه ل سه‌ر ده‌مێ میرێ كورد (عیسا حه‌میدى). ل سالا (528) مشه‌ختى عیمادالدین زه‌نگى ئینا بن ده‌ستهه‌لاتا خو وعیسا حه‌میدى كره میرێ وێ. ده‌مێ میر نشینا بادینان هاتیه دانان ئاكرێ سه‌رب وێ ڤه بو وجهه‌كێ ستراتیجى بو , بو میرگه‌هێ. مروڤه‌كێ پاشاى یێ نێزیك ده‌ستهه‌لات لێ دكر , ژ كه‌سانێن بنه‌مالا میر سه‌یفدینا یێن ده‌ستهه‌لات لێ كرى (اسماعیل پاشایێ دووێ)بو كو كه‌سێ دوماهیێ بو ژ حاكمدارێن بادینان وئێكه‌م كه‌سێ كریه جهه‌كێ ئاسێ سلتان (حسێن وه‌لى) بو ل سالا (956) مشه‌ختى.
ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنێ یه ل هه‌مى وه‌رزێن سالێ زێده‌بارى ره‌زو چه‌مێن فێقى وزه‌یتون وهنار وهژیر وحلیكا وبو ڤێ چه‌ندێ مفا ژ ئاڤا كانیێن به‌ربه‌لاڤ ل ده‌ڤه‌رێ هاتیه وه‌رگرتن گه‌له‌ك برنج لێ دهێته چاندن وژباشترین جورێ برنجایه هه‌ر وه‌سا بازرگانى ل ده‌ڤه‌رێ دهێته كرن.
ئاكرێ بخو بازاره‌كێ بازرگانى یێ سه‌ره‌كى یه ل ده‌ڤه‌رێ گه‌له‌ك شوینوارێن كه‌ڤن وپیروز ل ئاكرێ هه‌نه وه‌كو:
1- نیگارێن شكه‌فتا كندك.
2- كه‌لها ئاكرێ.
3- كه‌لها شوشێ.
4- مزگه‌فتا مه‌زن.
ئاكرێ ڤان ناحیا بخوڤه دگریت:.
ناحیا به‌رده‌ره‌ش
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ (به‌رده‌ره‌ش)ه وبرێكه‌كا قێركرى ب سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ڤه دهێته گرێدان دكه‌ڤیته باشورێ ده‌شتا ناف كورێ رامانا ناڤێ وێ ب كوردى ئانكو ده‌رگه‌هێ ره‌ش.
ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنا ده‌رامه‌تێ دێمه چونكو ئه‌ردێ وێ دكه‌ڤیته وێ ده‌ڤه‌را مسوگه‌ر باران لێ دهێن له‌ورا ژێده‌ره‌كێ گرنگه بو به‌رهه‌مێن گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوكا زێده‌بارى چاندنا به‌رهه‌مێ هاڤینێ وه‌كو برنج وباجان وپیڤاز وگول به‌روژ وهه‌مى جورێن كه‌سكاتى , ومفا ژ ئاڤا بیرا دهێته وه‌رگرتن هه‌ر وه‌سا مفا ژ ئاڤا رویبارێ خازرى ب رێكا جوكێن مه‌زن یێن ئاڤدانێ دهێته وه‌رگرتن كو ل سه‌ر هه‌ردوو ره‌خا هه‌نه , هه‌روه‌سا ماتور ژى دهێنه ب كار ئینان وخه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ته‌رش وكه‌وال ومریشكا بخوداندكه‌ت , ناحیه ب به‌رهه‌مێن خو یێن چاندنێ یاده‌ووله‌مه‌نده وده‌شتا وێ یا به‌رین وراسته.
دپه‌رتوكێن گه‌روكڤانان دا دبێژنێ ده‌شتا مه‌ره‌ج كو دجوگرافیێ دا یا بناڤ وده‌نگه ژ بلى هنده‌ك گرگا ل باشورێ روژهه‌لات هه‌نه , هه‌ر وه‌سا خه‌لكێ وێ مفاى ژ ئاڤا زێى مه‌زن وه‌ردگرن كو توخیبێ ڤه‌برێ ناحیێ یه ژ لایێ روژهه‌لات ڤه.
لڤێ دوماهیێ فه‌رمانگه‌ها شوینوارا ل دهوكێ پتر ژ 33 جهێن دیروكى توماركرینه چونكو گه‌له‌ك گركێن بلند وجهێن كه‌ڤن لێ هه‌نه (گرێ بامه‌رزێ – روڤیا زیكنان-حسینیه- گرده‌پان … هتد).
رووبه‌رێ ناحیێ 896 كم 2 وپشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ناحیا به‌رده‌ره‌ش پێشكه‌فتنه‌كا به‌رچاف بخوڤه دیتى یه قوتابخانه وبنگه‌هێن ساخله‌میێ ل گوندێن وێ هاتینه ئاڤاكرن وده‌ستێ ئاڤه‌داندكرنێ گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ وپێدڤیێن چاندنێ ل سه‌ر جوتیارا هاتینه به‌لافكرن.
ناحیا گرده‌سین
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ گرده‌سینه ب رێكه‌كا قێركرێ ب سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ڤه دهێته گرێدان , رامانا وێ ب زمانێ كوردى ئانكو گركێ كه‌سك ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنێ یه نه‌خاسمه ده‌رامه‌تێ دێم ناحیه دكه‌ڤیته وێ دڤه‌را باران مسوگه‌ر لێ دبارن ودكه‌ڤیته ده‌ڤه‌را ده‌شتا (ناف كورێ – مه‌ره‌ج)كو زور ب ئاڤ وبه‌رهه‌مێ خو یا بناڤ وده‌نگه .
ناحیه بخو ژێده‌ره‌كێ سه‌ره‌كى یه بو به‌رهه‌م ئینانا گه‌نم وجه‌ه‌ه ونیسك ونوكا زێده‌بارى به‌رهه‌مێ هاڤینى وه‌كو برنج كو زور یێ بناڤ وده‌نگه هه‌ر وه‌سا گولبه‌روژ وباجان وهه‌ه‌مى جورێن كه‌سكاتى لێ دهێنه چاندن , جوتیارێن ده‌ڤه‌رێ مفاى ژ ئاڤا بیرا وه‌ردگرن كو گه‌له‌ك ل ده‌ڤه‌رێ هه‌نه زێده‌بارى بیرێن سه‌ر ئه‌رد وده‌ڤه‌ر ب بیرێن ئاڤێ یێن بوش یا ناڤداره كو پتریا جاران ماتور بو ئاڤدانێ ناهێنه ب كار ئینان به‌لكو ئه‌وبخو ده‌ردكه‌ڤیت.
پتریا ئه‌ردێ وێ ده‌شته ویێ راسته هه‌ر وه سا هنده‌ك گرك وبلنداهى لێ هه‌نه كو مفا بو بخودانكرنا ته‌رش وكه‌والى ژێ دهێته وه‌رگرتن كو ژێده‌ره‌كێ سه‌ره‌كى یه بو ژیارا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ , خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ب خودانكرنا په‌زى یێ یێ ناڤداره وسپیاتیێ وان یێ بناڤ وده‌نگه نه‌خاسمه (په‌نیر).
ناحیه ( (96گوندا بخوڤه دگریت وپشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ گه‌له‌ك قوتابخانه وبنگه‌هێن ساخله‌میێ لێ هاتینه ئاڤاكرن وده‌ستێن ئاڤه‌دانكرنێ گه‌هشتینه هه‌مى ناحیێ .
ناحیا بجێل
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ بجێله دكه‌ڤیته سه‌نته‌رێ قه‌زا یێ وب رێكه‌كا قێركرى پێڤه دهێته گرێدان دكه‌ڤیته بنارا باشورا چیایێ (سادا) دنهاله‌كا تژى ره‌ز و دارێن فێقى دا وسیلاڤه‌كا ئاڤێ لێ هه‌یه .
ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنێ یه نه‌خاسمه یا دێم ئه‌ردێ وێ درێژه‌پێدانه ب ده‌شتا (ناف كورێ – مه‌رج) كو ئاخه‌كا باشه بو چاندنێ وبه‌رهه‌م ئینانێ , ئه‌ردێ وێ یێ ب گركێن بلند بناڤ وده‌نگه وروه‌كى (كه‌نگر) گه‌له‌ك لێ شین دبیت.
ل ده‌ڤه‌را ده‌شتێ گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوك لێ دهێته چاندن زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه كو برنج ب تایبه‌ت برنجێ شه‌ش مه‌هى ل هنده‌ك گوندێن ناحیێ فێقى دهێته چاندن وه‌كو خوخ وسێف وهژیر وهنار … وهتد , خه‌لك بو ئاڤدانێ مفاى ژ ئاڤا كانیا وه‌ردگریت زێده‌بارى ئاڤا رویبارێ (بریشو) كو ژ سنورێ ناحیا نه‌هلێ دزێت وودناڤه‌راستا ناحیێ دا ده‌ربازبیت هه‌تا دگه‌هیته زێى مه‌زن.
زێده‌بارى مفا وه‌رگرتن ژ ئاڤا رویبارێ زێى مه‌زن كو توخیبێ ناحیێ ژلایێ روژهه‌لات ڤه‌بردكه‌ت.
ژچیایێن وێ چیایێ (سادا)كو باكورێ ناحیێ ڤه‌بردكه‌ت.
پشتى دامه‌زرندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ناحیێ پێشكه‌فتنه‌كا به‌رچاف بخوڤه دیتیه ورێكا سه‌ره‌كى دهوك هه‌ولێر تێداده‌ربازدبیت ل سه‌ر رویبارێ زێى پراقه‌ندیل هاتیه دانان وده‌ستێ ئاڤه‌دانكرنێ گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ وگوندێن (بێخمه وبیبێ) هاتینه ئاڤاكرن.
ل سالا 1938 بجێل بویه ناحیه پشتى ژ گوندێ كه‌لاتێ هاتیه ڤه‌گوهاستن ژمارا خه‌لكێ وێ 14470 كه‌سه .
ناحیا دینارته (نه‌هلێ)
به‌رێ سه‌نته‌رێ وێ ل گوندێ بیرا كه‌پرا بو لێ ژبه‌ر ئاریشێن كارگێرى ونه‌بونا رێكێن هاتن وچونێ سه‌نته‌رێ ناحیێ ل سالا 1955 بو گوندێ دینارته هاته ڤه‌گوهاستن نوكه ب رێكه‌كا قێركرى ب سه‌نته‌رێ قه‌زا ئاكرێ ڤه هاتیه گرێدان , دینارته دكه‌ڤیته ناڤه‌راستا نه‌هله وچیایێ پیرس دكه‌ڤیته باكورێ وێ وچیایێ زه‌نته وسه‌رێ ئاكرێ دكه‌ڤیته باشورێ وێ ورامانا وێ بزمانێ كوردى ژ په‌یڤا (نهال) هاتیه چونكو دكه‌ڤیته ناڤبه‌را چیایێ پیرس وسه‌رێ ئاكرێ.
ژیارا خه‌لكى ل سه‌ر چاندنێ یه و ده‌ڤه‌ر ب چاندنا برنجى یاناڤداره ودارێن فێقى كو لڤێ دوماهیێ زور هاتینه چاندن ژوانا سێڤ وحلیك وهنار ومشمش وگویز زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ دێم وه‌كو سماق وباهیڤ , هنده‌ك ژخه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ژیانا وان ل سه‌ر كومكرنا به‌رهه‌مێ سروشتى یه وه‌كو كه‌زان –مازى – كه‌نگر – دار وره‌ژى وچاندنا گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوكا ل پلا دوماهیێ دهێت ورویبه‌رێن كێم دهێنه چاندن ژبه‌ر سروشتێ وێ كو پتریا وێ چیانه ژبلى ده‌شتا هه‌رنێ , كانیێن ئاڤێ ل پتریا ده‌ڤه‌رێن ناحیێ هه‌نه ئه‌ف ئاڤه هنده‌ك شیفك ورویبارێن بچویك چێدكه‌ن نه‌خاسمه ل ده‌ڤه‌رانه‌هلێ رویبارێ بریشو ل وێرێ دزێت وپێك دهێت (گربیش – سیان – شزنا – دینارته – زه‌نته –زیراڤا – زێى مه‌زن ).
(نه‌قه‌ب –ئامه‌دا- زه‌نته) زێده‌بارى رویبارێ زێى مه‌زن توخیبێ وێ ژ باكورى ڤه ڤه‌بردكه‌ت , هه‌روه‌سا مفا ژ رویبارێ خازر دهێته وه‌رگرتن كو ژگوندێ كافیا دزێت وتوخیبێ ناحیێ ژلایێ باكورێ روژ ئاڤا ڤه‌بردكه‌ت.
ژچیایێن وێ (سه‌رێ ئاكرێ – سادا ) توخیبێ ناحیێ ژلایێ باشور ڤه‌بردكه‌ت وچیایێ (پیرس) كو ئه‌ردێ ناحیێ دكه‌ته دوو پارچه زێده‌بارى چیایێن (بانى – سه‌رێ هلورا – كادانا).
فه‌رمانگه‌ها شوینوارا ل دهوكێ (31) جهێن شوینوارا توماركرینه ژوانا (ئامادا – دمزى – گربیش -هه‌رن – هرورا – بیره‌كه‌پرا … هتد).
گه‌له‌ك جهێن گه‌شتیارى ودیمه‌نێن سروشتیێن جوان وئاڤێن خوش ل ناحیێ هه‌نه (گه‌لى زه‌نته – گربیش – گه‌لى پیرس – گه‌لى سپیندارال نێزیك گوندێ ئامادا ).
ئه‌ردێ ناحیێ ب دارستانێن رند ودارێن سروشتى وببه‌رهه‌م یێ داپوشى یه وه‌كو دارێن مازى وگوهیشك وهرمیكێن دێم وكه‌زان …. هتد .
پتریا گوندێن ناحیێ به‌رى وپاش ئه‌نفالێن ره‌ش هاتبونه وێرانكرن وپشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ده‌ست ب ئاڤه‌دانكرنا ده‌ڤه‌رێ هاتیه كرن وپروژێن خزمه‌تكارى بو خه‌لكى هاتینه دابینكرن وخه‌لكى هه‌ست ب ئارامیێ وبه‌خته وه‌ریێ كریه نه‌خاسمه سه‌یرانچیا , هاڤینگه‌ه وجهێن دى یێن گه‌شتیارى دكڤندا ژهه‌مى چاڤدانێ وئاڤاكرنا جهێن خوش وهوتێلا بێ به‌هر بویه .
