سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ (ئێسفنێ) یه وناڤێ وێ ب ئارامى ئانكو سنگێن دارى ئانكو پاپور (سفینه) , وئه‌ف ناڤه د ژێده‌رێن كلدانى ژى دا هاتیه , هه‌ردوو گه‌روكڤانان (ابن الفوتى) و(شه‌مسه‌الدین زه‌هه‌بى) ئاماژه بڤى ناڤى كریه .
لێ ناڤكرنا شێخان ژبه‌ر وێ چه‌ندێ یه كو گه‌له‌ك مه‌زارێن شێخا لێ هه‌نه ژ وانا مه‌زارێ شێخ ئادى كورێ موسافر ێ هه‌كارى زێده‌بارى مه‌زارێن شێخ حه‌سه‌ن وشێخ شه‌مس وشێخ فه‌خر الدین , شێخان میرنشینه‌كا بچیك بو ل دویف میرنشینا داسنیا یا باشور ل سالا شه‌شێ مشه‌ختى هاتیه دامه‌زراندن وباره‌گایێ میرێ وێ ل باعه‌درێ بو.
قه‌زا كارگێرى باژێركێ ئێسفنێ یه‌وپشتى 14/7/1958 توخیبێن كارگێرى یێن قه‌زایێ هاتنه كێمكرن , ل سالا 1959 ناحیا باشیكێ ژێ هاته ڤه‌قه‌تاندن ول سه‌ر توخیبێن سه‌نته‌رێ موسل هاته زێده‌كرن پاش ب قه‌زا حه‌مدانیێ ڤه هاته گرێدان , ل سالا 1970 ناحیا ئه‌لقوش ژێ هاته ڤه‌قه‌تاندن وب قه‌زا تلكێف ڤه هاته گرێدان.
شێخان ئێك ژ وان قه‌زایه عه‌ره‌بكرنه‌كا مه‌زن وبه‌رچاف لێ هاتیه ئه‌نجامدان وخه‌لكێ كورد ژ سه‌ر گوندا هاتیه ده‌رئێخستن ول كومه‌لگه‌هێن بخورتى چێكرى هاتینه ئاكنجیكرن كو تایبه‌ت بو هاتبونه چێكرن وئه‌ردێ وان هاتبو ده‌سته‌سه‌ركرن ول سه‌ر عه‌ره‌با هاتبو به‌لافكرن.
پشتى نسكویا سالا 1975 خێزانێن كورد ژ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ بو ده‌رڤه‌ى سه‌نته‌رێ هاتنه دویر ئێخستن , هه‌ر وه‌سا كوردێن ئێزدى ژى ژ سه‌ر گوندێن وان هاتنه دویر ئێخستن ل كومه‌لگه‌هێن باعه‌درێ ومه‌هه‌تێ هاتنه ئاكنجیكرن.
سروشتێ ئه‌ردێ قه‌زایێ یێ چیایى یه وهنده‌ك ده‌ڤه‌رێن ده‌شت ژى لێ هه‌نه‌زێده‌بارى ئه‌ردێ ناحیا قه‌سروكێ درێژه‌پێدانا ده‌شتا ناف كورێ وده‌شتا مه‌رج وده‌شتا به‌ربنه وئه‌ف ده‌شته ب ئاخا خو یا باش ب ناڤ و ده‌نگن هه‌مى جورێن ده‌رامه‌تى لێ دهێنه چاندن زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وبو ئاڤدانێ مفا ژ رویبارێن گومل وخازرى دهێته وه‌رگرتن.
ژ چیایێن وێ یێن ب ناڤ وده‌نگ ( خێرێ – ئه‌ترویش – بریفكا – شێخ ئادى – بانك).
گه‌له‌ك شوینوارێن كه‌ڤن ل سنورێ قه‌زایێ هه‌نه ومێژویا وان ڤه‌دگه‌ریت بو سه‌رده‌مێن ئاشوریان :
1- شوینوارێن خنس: ل نێزیك ڤان شوینوارا هنده‌ك كارێن نیگار كێشى هه‌نه هه‌ر وه‌سا تورا ئاڤدانێ كو ل سه‌ر ده‌مێ پادشاهێ ئاشورى (سه‌نحاریب) 691 به‌رى زاینى هاتینه چێكرن وى ده‌مى ئاڤ ژروبارێ گوملى بو نه‌ینه‌وا پایته‌ختێ وان هاتبو ڤه‌گوهاستن برێكا كه‌ناله‌كى ب دویراتیا 80 كم گه‌له‌ك جه ببه‌رى هاتینه چێكرن , سه‌نحاریب هنده‌ك نیگارێن خو ل نێزیك گوندێ خنس ل سه‌رێ ملێ راستێ یێ روییبارى دانان دنیگاره‌كیدا سه‌نحاریب ل به‌رامبه‌ر خوداوه‌ندێ ئاشورى كو ل هه‌یوانكى یێ سواره یێ راوستیایه .
هه‌ر لنێزیك ڤان نیگارا هنده‌ك نڤێسینێن مزمارى هه‌نه وپادشاهى تێدا به‌حسێ پروژێ ئاڤا نه‌ینه‌وا وهنده‌ك كارێن خو وخرابونا باژێرێ بابل كریه , ل ڤى جهى گه‌شتیار دێ پیكه‌ره‌كێ ژ به‌رى چێكرى بینیت كو كه‌تیه دئاڤێ دا وێنێ هنده‌ك گا ره‌شێن ب په‌ر هه‌نه و ل نێزیك ڤى جهى كه‌نالێ تورا ئاڤێ ژێ هاتیه ڤه‌گوهاستن و ل سه‌رێ چیایى هاتیه نكراندن وهنده‌ك ده‌رگه‌ه هه‌نه بو رێكخستنا ئاڤێ ل سه‌رده‌مێن دوماهیێ هنده‌ك ژوان هاتبونه دیتن ئو وه‌كو جهێن پیروز هاتبونه ب كار ئینان.
2- قه‌نته‌را چروانه: ئێكه ژ 18 كه‌نال وجوكێن هاتینه كولان بو هندێ ئاڤ بو پروژێ سه‌نحارییب بهێته گه‌هاندن ژبو ئاڤدانا پایته‌ختى نه‌ینه‌وا ونێزیكى دوو ملیون به‌رێن تایبه‌ت هاتینه بكارئینان وقه‌بارێ هه‌ر به‌ره‌كى (50× 50 ×65)سم هه‌روه‌سا پێنج كڤان ل سه‌ر هه‌نه. ل سالا (1932 -1934) شانده‌كێ زانكویا شیكاگو یا ئه‌مریكى لێگه‌ریانه‌ك ل سه‌ر قه‌نته‌رێ كر و جهه‌ك دیت بو سه‌نحاریب هاتبو نڤێسین وئاڤاكرنا وێ قه‌نته‌رێ تێدا هاتبو توماركرن.
هنده‌ك مه‌زارگه‌هێن پیروز ل قه‌زایێ هه‌نه وه‌كو مه‌زرێن (ته‌كیا شاعرێ ب ناڤ وده‌نگ شێخ نورالدین ل بریفكا – شێخ ئادى ل گه‌لیێ لالش) زێده‌بارى هژماره‌كا مه‌زن یا شكه‌فت ووگرك وجهێن كه‌ڤن. رویبه‌رێ قه‌زایێ نێزیكى (1333) كم2 وڤان ناحیا ب خوڤه دگریت:
– ناحیا ئه‌ترویش:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ ئه‌ترویشه وب رێكه‌كا قێركرى ب پارێزگه‌ها دهوكێ ڤه دهێته گرێدان هه‌ر وه‌سا ب ئاكرێ وهه‌ولێرێ ژى ڤه دهێته گرێدان. هه‌مو گوندێن وێ ژبلى سه‌نته‌رێ ناحیێ ل ئه‌نفالێن ره‌ه‌ش هاتبونه خرابكرن وخه‌لكێ وێ ژ كوردان هاتبونه دوركرن وعه‌ره‌ب ل جهێ وان هاتبونه ئاكنجیكرن. ناحیا ئه‌ترویش ب دارستان وچه‌روانێ خو یێ باش یا ناڤداره وخه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بو ب خودانكرنا ته‌رش وكه‌والى ب كاردئینیت , ژیارا خه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنا گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوك وهنده‌ك ده‌رامه‌تێن دى یه , و مفا ژ ده‌شتا شه‌مكان دهێته وه‌رگرتن , زێده‌بارى ره‌خێن رویبارێ گومل , هه‌روه‌سا خه‌لكێ ناحیێ گرنگیێ ب چاندنا سێڤ وهرمیك وهنار وحلیك وره‌زێن ترى دده‌ت , هه‌روه‌سال وه‌رزێ هاڤینێ برنج وباجان وتوتن وهه‌مى جورێن كه‌سكاتى دهێته چاندن وبو ئاڤدانێ مفا ژ كانیێن به‌ربه‌لاف ل ده‌ڤه‌رێ وئاڤا رویبارا وه‌كو رویبارێ بلكێب بلان وئازاخ دهێته وه‌رگرتن.
ژ چیایێن ناحیێ (بێخێر , سه‌رى َئه‌ترویش ,گه‌لى قێرك وزروه) هه‌روه‌سا گه‌له‌ه‌ك جه ل ناحیێ هه‌نه مروڤ دشێت ب كار بینیت بو هاڤینگه‌ها كو گه‌شتیارقه‌ست بكه‌نێ وه‌كو گه‌لیێ بلكێفێ. رێڤه‌به‌ریاشوینوارا ل دهوكێ (56) جهێن شوینوارا توماركرینه وئه‌ف چه‌نده ب خو كه‌ڤناتیا ده‌ڤه‌رێ دده‌ته خویاكرن وه‌كو (جهێ ئاگرێ زه‌ره‌ده‌شتیان ل باسفرێ وشكه‌فتێن بیرێ). پشتى پێك ئینانا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ده‌ستێ ئاڤه‌دانكرنێ گه‌هشتیه ده‌ڤه‌رێ وهژماره‌كا باش یا گوندا هاتینه ئاڤاكرن.
– ناحیا قه‌سروك (مێرێبا كه‌ڤن):
ل 6/3/2006 هاتیه نویكرن ونوكه سه‌نته‌رێ وێ ل كومه‌لگه‌ها چره‌یه , ناحیه ب رێكه‌كا قێركرى ب قه‌زا شێخان ڤه یا گرێدایه (76) گونداب خوڤه دگریت هه‌ه‌مى هاتبونه خرابكرن وخه‌لكێ وان گوندا به‌رى ئه‌نفالا هاتبونه ڤه‌گوهاستن بو كومه‌لگه‌هێن ب خورتى چێكرى (چره – كه‌له‌كچى – قه‌سروك) وئه‌و گوندێن ل ده‌شتێ هه‌مى هاتبونه خرابكرن وعه‌ره‌ب ل سه‌ر هاتبونه ئاكنجیكرن وه‌كو (حه‌دیدى – له‌هیب) هه‌ر وه‌سا خه‌لكێ گوندێن ئێزدیا ل ده‌ڤه‌را باسك هاتبونه ڤه‌گوهاستن (مام ره‌شا – موسكا – موقبله – محمودا – بیت نار – باقه‌سرێ – كیس قه‌لعه –كه‌ندالا – جروانه) هه‌مى ل كومه‌لگه‌ها (مه‌هه‌تێ) هاتینه ئاكنجیكرن.
ئه‌ردێ وێ بو چاندنێ زور یێ باشه ویێ ببه‌رهمه وده‌شتا وێ درێژه‌دانه ب ده‌شته كورێ سنورێن وێ ژلایێ روژهه‌لات ڤه قه‌زا ئاكرێ یه ب هه‌ه‌ردووناحیێن وێ به‌رده‌ره‌ش وگرده‌سین وژلایێ باكور قه‌زا ئامێدیێ یه ناحیا سه‌رسنك وژلایێ روژ ئاڤا وباشور ڤه توخیبێن وێ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ب خویه ودكه‌ڤیته ناڤبه‌را رویبارێ خازر ژلایێ روژهه‌لات وگوملى ژلایێ روژئاڤا , لسه‌ر دوو ده‌ڤه‌ر یا پارچه‌كریه چیا وده‌شتا شه‌مكان وده‌ڤه‌را ده‌شتا ناف كورێ.
رویبه‌رێ وێ یێ چاندنێ 68553 دونه‌من هه‌روه‌سا گه‌له‌ك ره‌ز وبیستان لێ هه‌نه وژیاراخه‌لكێ وێ ل سه‌ر چاندنا ده‌رامه‌تێ زڤستانێ دهێته چاندن وه‌كو گه‌نم نیسك ونوك وجه‌ه و …هتد ,زێده‌بارى ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو برنج و باجان سورك و كونجى وگولبه‌روژ وكه‌سكاتى وبو ئاڤدانێ مفا ژ رویبارێن گومل وخازر دهێته وه‌رگرتن زێده‌بارى مفا وه‌رگرتن ژ ئاڤا كانیێن به‌ر به‌لاف ل ده‌ڤه‌رێ وبیرێن ئاڤێ یێن سه‌رڤه كو ئاڤا وان ب خو ده‌ردكه‌ڤیته ژده‌رڤه , هه‌روه‌سا خه‌لك ته‌رش وكه‌والى لڤێ ده‌ڤه‌رێ ب خوداندكه‌ت (چیایێن بانك و سه‌رێ كوخیا)توخیبێ باكورێ ناحیێ یه زێده‌بارى گركێن ملا باسكا , گه‌له‌ك شوینوارێن دێرین لێ هه‌نه وهنده‌ك دیروك نڤیس دبێژن مێژویا وان ڤه‌دگه‌ریت بو سه‌رده‌مێ زه‌ره‌ده‌شتیا ل (باسفرێ – بیرێ – مێرسیدا جه‌مى) هه‌روه‌سا شوینوارێن دێره‌كا كه‌ڤنار ل گوندێ (درین) زێده‌بارى هه‌بونا هنده‌ك گركێن كه‌ڤن ودێرین ل گوندێن (زیناڤا – میرى – كه‌له‌كچى – گر زه‌نگل).
سروشتێ ئه‌ردێ وێ یێ ده‌شتى یه ودرێژه‌پێدانا ده‌شتا ناف كورێ یه كو روویبه‌رێن مه‌زن ل ده‌ڤه‌رێ هه‌نه هه‌ر وه‌سا هنده‌ك ده‌شتێن دى هه‌نه وه‌كو (كفرى – سێگرك – مرێبا) هه‌ر وه‌سا چیایێن (خێرێ وچپانك) وبلنداهیێن مه‌لكیشان لێ هه‌نه.
پشتى سه‌رهلدانا 1991 وئاڤاكرنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ هنده‌ك هوزێن عه‌ره‌با ئه‌وێن هاتینه سه‌ر گوندێن كوردا جهێن خو هێلان وخه‌لكێ وان یێ به‌رێ دوباره لێ ئاكنجیبون وده‌ست ب چاندنا ئه‌ردێ خو كر وحكومه‌تا هه‌رێمێ ورێكخراوێن مروڤایه‌تى ده‌ڤه‌رێن وان ئاڤه‌دانكرن.
– ناحیا باعه‌درێ:
ئه‌ف ناحیه ل دویف فه‌رمانا وه‌زاره‌تا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ 631 ل 25/11/1998 هاته دامه‌زراندن , ژبه‌ر كو ئاڤه‌دانكرنه‌كا به‌رفره‌ه لێ دهاته كرن وبزاڤه‌كا بازرگانى یا به‌ر فره‌ه لێ خورت بو وخه‌لكێ وێ یێ بوش پێدڤى ب كارێن خزمه‌تكارى هه‌بویه وئه‌ڤان گوندا ب خوڤه دگریت :.
