باژێركێ ئامێدیێ دكه‌ڤیته باكورێ روژهه‌لاتێ سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هێ ب دویراتیا (70)كم. باژێر یێ ئاڤا كریه ل سه‌ر كه‌لهه‌كا سروشتى كو روبه‌رێ وێ دگه‌هیته (17,5) كم2 و بلنداهیا وێ ژ ده‌وروبه‌را (1000) پێنه ڤى باژێركى دیروكه‌كا كه‌ڤنار و تژى رویدان هه‌یه كو دزڤریت بو ئه‌مبراتوریا ئاشورى , زانایێن شینواران دبێژن ئامێدیێ باژێرێ (ئامات) ه یێ كو دبه‌لگه‌نامێن ئاشوریادا ل سه‌رده‌مێ شه‌مس ئاددێ پێنجێ (823-810) به‌رى بونێ و نڤیسینێن ئاده‌دنیرارى یێ سیێ (804-782) به‌رى بونێ و به‌حسێ (ئامات) دنڤیسینێن چه‌رخێ بابلى یێ نوى دا هاتیه و پاشى ره‌وشا وێ هاتیه گوهرین و كه‌فتیه ژێر ده‌ستهه‌لاتا ده‌وله‌تێ ئیسلامى , یاقوت الحموى ده‌رباره‌ى ئامێدیێ دبێژیت ئه‌وێ ئاڤاكرى دبێژنێ (عماد الدین زه‌نگى) سالا (537) ى مشه‌ختى به‌لێ حه‌مدالله المستوفى القزوینى بوهندێ دچیت كو ئه‌وى ئامات نوى كرى دبێژنێ (عمادالدوله الدیلمى) ئه‌وێ ل سالا ( 0338) ى مشه‌ختى مرى و وى ئامێدیێ بناڤێ خو ناڤ كریه.
دیروك ناس (ابن الاسیر) چه‌ندین جاران ناڤێ ئامێدیێ ئینایه ئه‌ڤ باژێره توشى نه‌ئارامیێ بویه هه‌تا كومیرێن میرگه‌ها سێڤدینا كوردى كریه پایته‌ختێ ده‌ستهه‌لاتێ خو ل نێزیكى سالا (740) مشه‌ختى و لبن ده‌ستهه‌لاتا وان ئه‌ڤ جهه پیش كه‌فت و به‌رده‌وام ما پایته‌ختێ میرگه‌ها به‌هدینا هه‌تا سالا (1842) زاینى ده‌مێ ژلایێ (محمد انجه به‌یره‌قدار) ڤه هاتیه داگیر كرن پاشى سولتانێ ئوسما نى (محمودێ دوویێ) سیسته‌مێ ناوه‌ندى یێ راسته‌و خو ل ویلایه‌تێن ئوسمانى ل سه‌ر سه‌پاند و ب ئێك جار ده‌ست ب سه‌ر میرگه‌هێن كوردى دا گرت و ب ویلایه‌تا جوله مێرگێ پاشى ویلایه‌تا میسل ڤه هاته گریدان ل سه‌ر ده‌مێ بریتانیا سالا (1918) زاینى ده‌ستهه‌لاتداره‌كێ بریتانى لسه‌ر هاته سه‌پاندن و دگه‌ل پێكهاته‌یا ده‌وله‌تا ئێراقێ ئامێدیێ بو قه‌زایه‌ك سه‌ر ب لیوا میسل ڤه و ئێكه‌مین قایمقام ل سالا 1924 زاینى لێ هالته دامه‌زراندن , ئامێدیێ ب جونیا خو و چه‌م و بیستانێن و جهێ خویێ گوزارى ناڤداره نه‌خاسم سیلاڤێ و سنجێ كو به‌رده‌وام كه‌سكاتى وئاڤا كانیا لێ هه‌یه و سروشته‌كێ جوان و سه‌رمه‌ست دیێ , و گه‌لیێ سیلاگێ ب چه‌ندین جورێن فێقى ناڤداره وه‌كو: (هژیر – گویز- حولیك – وسێڤ) هه‌رچه‌نده بیاڤێ ئه‌ردێ چانێ یێ كێمه لێ جهه‌كێ قه‌له‌و خودان به‌رهه‌مه پێتریا دارو بارێن ئامێدیێ ب ئاڤا كانیا دهێته ئاڤدان , ئه‌ڤ باژێره ب سازكاریێن مللى ناڤداره وه‌كو گوسكێن ئاخێ و چه‌ندین كارێن دى یێن ده‌ستى نه‌خاسمه گوندێ درگنى هنده‌ك تایبه‌مه‌ندى ب سازكاریێن ئاخێ هه‌نه دبێژن ئه‌ڤ جهه قوتابخانه‌كا سه‌ربخو وئاڤابو ژبلى ڤان كاران ژى خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ یانكو ئامێدیێ كارێ چاندن و خودانكرنا ته‌رش و كه‌والى و كارێن بازرگانیێ دكه‌ن باژێر بخو ب بازاره‌كێ بازرگانى دهیته نیاسین ل ده‌ڤه‌رێ.
ئاشكرایه كو ئامێدیێ هه‌مى موزه‌خانه‌كه چه‌ندین جه وئاڤاهیێن كه‌لتور و شینه‌وار لێ هه‌نه و هه‌تا نوكه دبه‌رز و ئاشكرانه چیروكا به‌ره‌بابێن ئێك ل دیڤ ئێك ڤه دگوهێزن و رێڤه‌به‌ریا شینوارا لدهوكێ ( 34) جهێن شینوارا لێ توماركرینه:
1- ده‌رگه‌هێ روژهه‌لاتى ب ده‌رگه‌هێ زیبارێ دهیته نیاسین ل سالا 1938 ز دده‌مێ گه‌هاندنا ریا ترومبیلێ دا هاتیه هه‌رفاندن
2- ده‌رگه‌هێ روژئاڤا: دبێژنێ ده‌رگه‌هێ میسل و (سه‌قافا) چوار وێنه ل سه‌ر هه‌نه‌ژمروڤێ سروشتى بچویكترن به‌هرا پێتر ئه‌و وێنه دزڤرنه سه‌رده‌مێ (فه‌رسى) یان ژ سالا (148) به‌رى بونێ – هه‌تا سالا 226 ز دبیت ئه‌و وێنه یێن هنده‌ك شاهێن فه‌رسیا بن ئه‌وێن شه‌رێ رومانیا كرى , ده‌رگه‌ه بخو گه‌له‌ك یێ مه‌زنه و هه‌مى ژبه‌رێ حه‌لانى ینكو بازى هاتیه ێكرن
3- منارا مزگه‌فتا ئامێدیێ: بلنداهیا وێ دگه‌هیته 30م و ژ 102 ده‌ره‌چكا پێك دهێت كو دگه‌هنه بلنداهیا منارێ لێ دیروكێ هنده‌ك ژ رویێوێ بریه , به‌هرا پێتریا ل سه‌ر ده‌مێ (سلتان حسێن وه‌لى) دناڤبه‌را سالێن 940 – 981 مشه‌ختى دا ژ پارچێن به‌رێ حه‌لانێ سپى هاتیه ئاڤاكرن ب ده‌ستێن په‌یكه‌رسازێن شاره‌زا ڤه هه‌رپارچه‌كا به‌رى ژ وان سێكارا دكه‌ت به‌رێ سه‌ركه‌فتنا مروڤانه و سه‌نته‌رێ سه‌رێ منارێ یه و دیوارێ وێ یێ ده‌رڤه‌یه , لسه‌رێ منارێ قوپه‌كا مه‌زن و به‌رچاڤ هه‌یه ل سه‌ر شه‌نگسته‌كێ هه‌شت قولى یێ مه‌زن ژ كه‌ڤرێ هشك هاتیه چێكرن.
4- جهێ میرگه‌هێ: دكه‌ڤیته لایێ ژوریێ روژهه‌لاتێ باژێرى ب شێوازێ چوار گوشه و ب دووقاتا پێك دهێت لێ بتنێ ده‌رگه‌ه ژێ مایه و دروبشمێ میرگه‌هێ لسه‌ره كو به‌رندێ عه‌نقائه و لبن پێت وى دوومارن ئه‌ڤه‌ژى به‌لگه‌یه لسه‌ر شاره‌زایا ده‌ستهه‌لاتێ وخه‌مخوریا وێ لسه‌ر چاڤدێریا خه‌لكێ خو.
5- گورستانا میرا: دكه‌ڤیته لایێ روژهه‌لاتا باژێرى و گورێن هه‌مى میرێن ئامێدیێ ل وێرێنه لێ بتنێ دوو قوپه ژێ ماینه , ب شاره‌زایى و هونه‌ره‌كێ جوان هاتینه چێكرن ئێك ژوان گورێ (سلتان حسین وه‌لى) یه دبێژن هه‌تا نوكه تێدایه گور ژ سندریكه‌كا دارێ مێوێ دروست كریه ژبور هندێ هه‌تا نوكه یاماى خراب نه‌بویه ل سه‌ر لایێ ده‌رڤه یێ ده‌گورى نڤیسیه (كل شىء هالك الا وجه) سلتانێ مه‌زن و عادل سلتان حسین به‌گ ل مه‌ها شه‌عبانا سلا 981 مشه‌ختى وه‌غه‌ركریه قوپا دویێ یا ل سه‌ر گورێ ره‌وشه‌ن خانا كچا ئیسماعیل پاشاى هاتیه ئاڤاكرن و لسه‌ر نڤیسیه (ره‌وشه‌ن كچا ئیسماعیل پاشاى وه‌غه‌كرن 1202 ز).
6 – خوندنگه‌ها قوبه‌هان: دكه‌ڤیته روبارێ ئامێدیێ بخو خوندنگه‌هه‌كا ئاینى یا دێرین وكه‌ڤناره ل سه‌ر ده‌مى میرێن بادینا گه‌شه كریه و گه‌له‌ك خه‌لكێ په‌رتوكێن خو بو كرینه دیارى هه‌تا بویه خودان په‌رتوكخانه‌كا دێرین و ناڤدار ل جیهانا ئیسلامى زێده‌بارى ته‌رخانكرنا داهاتێن مه‌زن ژبو مه‌زاختیێن مه‌لا و كارێ خواندنێ هه‌تا سالێن بیستا لسه‌د سالیا بورى به‌رده‌وام بو ئه‌ڤه ژبلى ب ده‌هان جهێن وێ یێن كه‌لتورى و شینوارا وه‌كو (سێریج – ئیچ قه‌لا – پر عیسێ ده‌لا لرویبارى)
روبه‌رێ قه‌زا یێ 93كم2 هژمارا گه‌ندێن ره‌خ و دورێن وێ (15) گوند بون هه‌مى هاتنه وێرانكرن ژبلى سه‌نته‌رێ قه‌زایێ و كومه‌لگه‌ها كوانێ یا بخورتى چێكرى لێ پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ باهرا پێتریا گوندان هاتنه ئاڤاكرن.
ناحیا سه‌رسنكێ:
دكه‌ڤیته سه‌ر رێكا سه‌ره‌كى ئه‌وا ژسه‌نته‌رێ پارێزگه‌مێ دچیته قه‌زا ئامێدیێ و (41)كم ژ باژێرێ دهوكێ دویره وب (1046) م یابلنده ژ ئاستێ ده‌ریایێ وبلندترین پلا گه‌رماتیێ ل هاڤینێ دگه‌هیته (24) پلا و دهاته هژمارتن ژخوشترین و به‌رنیاسترین هاڤینگه‌هێن هه‌رێما كوردستانێ ژبه‌ر كه‌ش و هوایێ وێ یێ ته‌نا و هین وئاڤه‌كا مشه رامانا په‌یڤا وێ ژ (سینگێ چیاى) هاتیه ژبه‌ركو دكه‌ڤیته سینگێ چیایێ گاره‌ى دیسان بوچونه‌كا دى هه‌یه دبێژیت (سه‌ر) وسنك یانكو سه‌رێ سنكى كو جهێ چێبونا كێزا سنكى و ل ڤان سالێن دیماهیێ ئاشكرا بو كو كێزا سنكى قه‌ستا سه‌رێ گاره‌ى دكه‌ت بو زێده‌بون و ڤه‌شارتنا هێكا خو ل پایزو زڤستانا.
دارستانه‌كا سروشتى یا به‌رفره‌ه ل سنورێ ناحیێ هه‌یه مفا ژ دارو بارێ وێ دهیته وه‌رگرتن بو بخودانكرنا ته‌رش و كه‌والى لێ ل ڤان سالێن دیماهیێ ژبه‌ر دورپێچێن ئابورى و نه‌بونا سوته‌مه‌نیێ زیانێن مه‌زن گه‌هه‌شتینه دارو بارێ وێ , خه‌لكێ ناحیێ باهرا پێتریا ژیارا وان لسه‌ر چاندنا ده‌رامه‌تێ زڤستانێ یه وه‌كو گه‌نم جهه نوك نیسك و بوچاندنێ ژى مفاى ژ ده‌شتا سپنه‌ى وه‌ردگرن زیده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو برنج باجانك و كه‌سكاتى و پیڤاز و توتن كو ده‌ڤه‌را به‌رێگاره‌ى یا به‌رنیاسه ب چاندنا تویتنێ هه‌روه‌سا گه‌له‌ك بیستانێن فێقى وه‌كو سێڤ و خوخ و هورمیك و حولیك و مێوێن ترى لێ هه‌نه زێده‌بارى گویز و باهیڤ و هژیر و سپیندار و مازى و گوهیشك , ژ گرنگ وبه‌رنیاسترین چیایێن وێ چیایێ گاره‌ى ئه‌وێ دكه‌ڤیته ناڤه‌راستا ئه‌ردێ ناحیێ دیسان چیایێ مه‌تینا ئه‌وێ دبیته سنورێ ناحیێ دگه‌ل ناحیا كانى ماسێ و ژ گرنگترین رویبارێن وێ (روبارێ سپنه‌ى) یێ روژئاڤا ئه‌وێ ژگوندێ ئه‌ره‌دنا دزێت و دچیته به‌بانكێ و داودیێ هه‌مزا و دوكه‌رێ هه‌تا دگه‌هیته خابیرى .
ل ناحیا سه‌رسنكێ گه‌له‌ك جهێن شینواراهه‌نه و رێڤه‌به‌ریا شینوارا ل دهوكێ (14) جه توماركرینه دسه‌ر هندیرا كو چ لێگه‌ریانێن هویر بونه‌هاتینه كرن ژوان كه‌لها ئاشه‌وا ئه‌وا گه‌له‌ك ناڤێ وێ دناڤ په‌رتوكێن (بلدانیا) دا هاتى زێده‌بارى شینوارێن (ئامێدیكا خراب).
ژبه‌رنیاسترین هاڤینگه‌هێن وێ زێده‌بارى سه‌نته‌رێ ناحیێ سیاره‌تیكا – ئاشه‌وا گه‌ره‌گو زێده‌بارى چه‌ندین گوند و جهێن دى ل ده‌ڤه‌را به‌رێ گاره‌ى كو ژجوانترین ده‌ڤه‌رایه بو بوراندنا ده‌مێن خوش ل هاڤینێ.
دیسان بو خو حولیساندنا سه‌ر به‌فرێ جهێن خوش هه‌نه ئه‌گه‌ر ده‌ستێ ئاڤاكرنێ و گه‌هاندنا رێكا بگه‌هیتێ هه‌رچه‌نده سه‌رێ گاره‌ى و ئاشه‌وا هاتبونه ئاڤاكرن ژلایێ رچێما به‌عس یاگور بگور ڤه لێ جاره‌كا دى بوینه هاڤینگه‌ه وخه‌لكێ گه‌شت و گوزار ده‌مێن خوش لێ دبورنن.
روبه‌رێ ناحیێ (918) كم2 و هژمارا گوندێن وێ (35) گوندن هه‌مى ل هوا ئه‌نفالێن ره‌ش هاتبونه وێرانكرن بتنێ سه‌نته‌رێ ناحیێ و كومه‌لگه‌ها قه‌دشێ یا بخورتى چێكرى مابونه ئاڤا , لێ پشتى سه‌رهلدانا پیروز و دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ باهرا پێتریا گوندێن وێ هاتنه ئاڤاكرن.
ناحیا كانى ماسێ:
سه‌نته‌رێ وێ ل باژێركێ كانى ماسێ یه مروڤ دشێت ب رێكا زاخو ده‌شتا سندیا و بێگوڤا را دچیته كانى ماسێ دیسان رێكا دویێ ژ بامه‌رنێ بو كانى به‌لاڤێ و نێزیك گوندێ بریفكا دگه‌هیته رێكا ژ زاخوڤه دهێت دیسان نوكه رێكه‌كا دى ژ سه‌رێ ئامێدیێ بوسه‌رێ ئامێدیێ و هێسێ ژ لایێ حكومه‌تا هه‌رێمێ ڤه هاتیه ڤه‌كرن , رامانا ناڤێ وێ ژ (كانیا ماسیا) هاتیه ژیار وژیانا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ل سه‌ر چاندنا سێڤایه كو ژ باشترین جورێن سێڤێن جیهانى لڤێ ده‌ڤه‌رێ دهێته چاندن , لێ ل هه‌وێن ئه‌نفالێن ره‌ش هه‌مى بیستانێن وێ دگه‌ل گوندا هاتبونه سوتن و ب كه‌ره‌ستێ كیمیاوى هاتبو ره‌شاندن و هه‌مى هشك ببون , پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ جاره‌كا دى خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ بیستانێن خو یێن سێڤا شین كرن ڤه , هه‌روه‌سا چه‌ندین ده‌رامه‌تێن دى یێن هاڤینى دهێنه چاندن وه‌كو برنج – باجانك – ماش – پیڤاز – لوبیك و هه‌مى جورێن كه‌سكاتیێ و دهێنه ئاڤدان ب ئاڤا كانیا و رویبارێن بچویك وه‌كو:
- روباركێ ئوره – بیدوهێ – مایێ – كانى ماسێ – یاتێ – تروانش –بالوكا – زیێ مه‌زن
- روباركێ سه‌ره‌رو – بێقولكێ – جدیدكێ- سه‌فه‌ریا – نهنیكى – خابیر
- رویباركێ گابنێركى – شیلازا- خانكێ – گرێسور – میسكا –نهنیكى –خابیر
زێده‌بارى مفا وه‌رگرتن ژ روبارێ زێیێ مه‌زن و خابیرى , كانى ماسێ یابه‌رنیاسه ب داروبارێ گویزا و باهیڤا و كه‌زانا و مازیا و هورمیكا و گوهیشكا , ژگرنگترین چیاێن وێ چیایێ مه‌تینا یه كو سنورێ باشورى یه دگه‌ل ناحیا سه‌رسنكێ و بامه‌رنێ هه‌روه‌سا گه‌له‌ك چیاێن دى هه‌نه وه‌كو چیاێن سه‌رزێرى و هرورێ و گابنێركى , گه‌له‌ك جهێن شینوارا لێ هه‌نه‌دسه‌ر هندێ را كو ژ رویێ شینواراڤه نه‌هاتیه مه‌سح كرن هنده‌ك ژوان دئاشكرانه وه‌كو دپه‌رتوكێن (بلدانیا) هاتى وه‌كو كه‌لها هرورێ یان كه‌لها قمریێ و كه‌لها بالوكا و باروخێ بێته‌نیرێ و كه‌لها میرسێڤدینا و كه‌لها شێخو و پرا بلبل ئه‌وا ل سه‌رده‌مێ ئیماره‌تا بادینا هاتیه چێكرن و ده‌ڤه‌را كانى ماسێ ب ده‌ڤه‌را نێروه رێكان ڤه گرێدده‌ت , زێده‌بارى دێرا مارگورگیس و مار قومایا ل گوندێ دویرێ.
روبه‌رێ ناحیێ (608) كم2 و هژمارا گوندێن وێ (87) گوندن هه‌مى هاتبونه وێرانكرن ژلایێ رژێما به‌عس یا گوربگورڤه و خه‌لكێ وان ل كومه‌لگه‌هێن بخورتى چێكریێن بێگوڤا و قه‌دشێ و ده‌ركارێ و هیزاڤا و بێرسڤێ هاتبونه ئاكنجیكرن لێ پشتى سه‌رهلدانێ و دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێمێ باهرا پێتریا گوندێن ده‌ڤه‌رێ هاتنه ئاڤاكرن زێده‌بارى چه‌ندین پروژێن خزمه‌تگوزارى و ئاڤا كرنا گوندێن هه‌ڤچه‌رخ وه‌كو گوندێ بریفكا و تروانش و بێدوهێ كو ژهه‌مێ پێدڤیێن ژیانێپێك دهێت.
ناحیا دێره‌لوك:
ل ده‌مێ دامه‌زراندنێ سه‌نته‌رێ ناحیێ ل گوندێ (بێبو) بو لێ هاته ڤه‌گوهاستن بو كومه‌لگه‌ها دێره‌لوكێ ئه‌وا بخورتى خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ لێ هاتیه خرڤه‌كرن پشتى هه‌ویێن كاڤل كرن و ویچرانكرنا ده‌ڤه‌رێ , ناحیا دێره‌لوك دكه‌ڤیته بكورێ روژهه‌لاتێ پارێزگه‌هێ , جهێ وێ یێ كویره و باهرا پێتریا گوندێن وێ رێكا ترومبێلێ نینه ژبلى رێكا ئامێدیێ –دێره‌لوك –شێلادزێ –بالندا-چه‌م جوى , پشتى سىه‌رهلدانا پیروز و دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێماكوردستانێ باهرا پێتریا گوندێن وێ رێكا ترومبێلێ بو هاتیه ڤه‌كرن , ژیان و ژیارا خه‌لكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ ل سه‌رچندنا هه‌ردو ره‌نگێن ده‌رامه‌تێ هاڤینى و زڤستانى یه وه‌كو گه‌نم و جهه و گارس و برنج و كه‌سكاتى بو ئاڤدانا ڤان ده‌رامه‌تا مفا ژئاڤا كانیا و ریبارێن بچویك دهێته وه‌رگرتن دیسا ل ده‌ڤه‌را ناحیا دێره‌لوك گه‌له‌ك گویز و باهیڤ و مازى و كه‌زان و كه‌نگروك هه‌نه, ژ روبارێن ده‌ڤه‌رێ:
1- روبیاركێ ئاڤا مارك كو ژ ڤان ژێده‌ران دهێت: كنیانش – زێوا سیتوى – گامێشكا – دوكه‌را مازى – چه‌ج جوى – پێپه‌رخا – گه‌لیێ بالندا – رویێشین
– شروك – ئارش- جارمندا – ئوره – دوكه‌را مازى – چه‌م حوى – پێپه‌رخا – گه‌لیێ بالندا – رویێ شین
2- روباركێ بێبو كو ژ دو تا پێك دهێت: بێبو – سپیێ – سه‌رنى – شیڤیێ – زه‌ره – زێى – زێوا سه‌رى – سه‌رنى – باشێ – زه‌ره – زێى
3- دوتازا – نێروا ژێرى – كانى ساركێ كاره – زێى.
ئه‌ڤه و زێده‌بارى رویبارێ زێیێ مه‌زن ئه‌وێ دكه‌ڤیته سنورێ روژئاڤا دگه‌ل ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا دیسان رویبارێ شه‌مدینان (رویێ شین) ئه‌وێ دبیته سنورێ روژهه‌لاتى دگه‌ل ده‌ڤه‌را بارزان و مزیرى ژوریا.
هه‌تا نوكه ژ رویێ شینواراڤه چ لێگه‌ریان نه‌هاتینه كرن ژبه‌ر هندێ هه‌تا نوكه چ جهێن شینوارا كو دزورن وه‌كو كه‌لها نێروه – پرا كه‌لیا ئه‌وا دكه‌ڤیته سه‌ر رویبارێ زێیێ مه‌زن نێزیك گوندێ ره‌شاڤا كو ده‌ڤه‌را ئامێدیێ ب ناحیا دێره‌لوك ڤه گرێدده‌ت زێده‌بارى پرا بلبل ئه‌وا ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا ب ده‌ڤه‌را نێروه و رێكان ڤه گرێدده‌ت و ئێك ژ شینوارێن ئیماره‌تا به‌هدینا یه زێده‌بارى چه‌ندین كه‌له و جهێن دى یێن كه‌ڤنار ل گوندێن زیوا شكان و سگێرێ .
روبه‌رێ ناحیێ (1007)كم2 و هژمارا گوندێن وێ (162) گوندن هه‌مى ل هه‌وێن كاڤل كرن و وێرانكرنا كه‌ردستانێ ژلایێ رژێما به‌عس یاگوربگورڤه هاتیه وێرانكرن و خه‌لكێ وان گوندا ل كومه‌لگه‌هێن (سیریێ- شێلادزێ – دێره‌لوكێ – كوانێ) وهژماره‌ك ل كومه‌لگه‌ها قه‌دشێ هاتنه ئاكنجیكرن , لێ پشتى سه‌رهلدانێ حكومه‌تا هه‌رێمێ ده‌ستێ ئاڤه‌دانیێ گه‌هاندنه هژماره‌كا گوندێن ده‌ڤه‌رێ لێ باهرا پێتریا وان هێشتا ژبه‌ر كاودانێن نه ئارام یێن ده‌ڤه‌رێ كاڤلن و نه‌هاتینه ئاڤاكرن.
ناحیا بامه‌رنێ:
گوندێ بامه‌رنێ دكه‌ڤیته بنارێ چیایێ مه‌تینا و فروكه‌خانا بامه‌رنێ یا به‌رنیاس نێزیكى وێه دیسان دكوڤیته نێزیك گوندێ ئه‌ره‌دنا یێ گوزارى , لڤێ دیماهیێ پێشكه‌فتنه‌كا مه‌زن یا ئاڤه‌دانیێ بخوڤه دیتیه , ناحیا بامه‌رنێ جهێ هوزانڤان و سوفى شێخا بویه سوفیاتى قوتابخانه‌كا ئاینى بو و گه‌له ك زانایێن ئاینى و زمانى و شاره‌زایا توره ئه‌ده‌بى قه‌ستا وێدكر ئه‌ڤ ناحیه ژ نوى هاتیه دامه‌زراندن ب فه‌رمانا كارگێرى یا ژماره (1197) ل 19/02/2000 ب داخازیا نێچیرڤان ئه‌حمه‌د پارێزگارێ دهوكێ یێ وى ده‌مى , وژ پێدڤیێن گرنگ یێن ده‌ڤه‌رێ یه بو به‌رفره‌هبونا ئاڤه‌دانیێ چه‌ندین فه‌رمانگه‌هێن حكومه‌تێ لێ هاتنه دانان ئه‌ڤه‌ژى هاریكارن بو بشبونا بارێ ئابورى و په‌یداكرنا ده‌لیڤێن كارى.
ناحیا چه‌مانكێ:
ئه‌ڤ ناحیه ب فه‌رمانا كارگێرى یا ژماره (1182) ل 19/02/2000 پشتى وى ده‌مى پارێزگارى ب فه‌رى دیتى كوناحیه‌ك ل وێرێ بهێته دامه‌زراندن داكو سنوره‌ك بو مشه‌خت بونا ژ گوندا بهێته دانان و خه‌لك بهێته هاندان بو قه‌ست كرنا گوندا , پشتى دامه‌زراندنا وێ چه‌ندین ده‌زگایێن حكومه‌تا هه‌رێمێ لێ هاتنه دانان , ل چه‌مانكێ كومه‌لگه‌هه‌كا ئاكنجیكرنێ یا هه‌ڤچه‌رخ هاتیه ئاڤاكرن و هه‌مى پێدڤیێن ژیانێ ژ پروژێن خزمه‌تكارى تێدا هاتینه بجه ئینان و مروڤ دشێت بێژیت چ جوداهى دناڤبه‌را وێ باژێرى دا نینن.
